Saraydaki Casus*

… … 1867 Kanun-ı Esasininin mimarlarından Mithat Paşa’ya Fransızca dersi veren Vambery, bilmediği kelimeler için sözlüğe bakmayıp, kendisine sormayı tercih eden öğrencisinin zekî, hayalperest ve enerjik bir kişi olduğu görüşündedir.

Hüseyin Daim Paşa’nın konağından eski Hariciye Nâzzırı Rıfat Paşa’nın köşküne, oğlu Rauf Bey’e  tarih, coğrafya ve Fransızca dersleri vermek üzere taşınan Vanbery, boş zamanlarında bir medreseye giderek klâsik Osmanlı bilimlerini öğrenme fırsatı bulur. Daha sonra Batı dillerine olan hakimiyeti sayesinde Osmanlı Hariciye Nezareti’nde tercüman olarak istihdam edilir; İngiliz ve İtalyan Büyükelçilerinin huzura alındığı bir gün, görüşmelerden sonra filolojik yeteneklerinden dolayı Sultan Abdülmecid tarafından iltifat-ı hümâyûnla taltif olunur. Bu arada Vambery’nin yeteneklerini fark eden; bu yabancının, istihbarat ve gözlemlerinden yararlanmak isteyen batı basını , onu İstanbul muhabiri yapar. Reşid Efendi’nin Avrupa’nın yüksek tirajlı gazetelerinde yayınlanan yorumları, ilgi ile okunmaya başlar.

Öte yandan filolojik alandaki çalışmaları; Vambery’ye Macarların karanlık tarihinin ancak Orta Asya’da yapılacak incelemeler sonucu aydınlanacağına işaret ediyordu. Orta Asya’dan gelen seyyah ve hacılarla görüştükçe Avrupa’da üzerinde pek fazla bir şey bilinmeyen bu yöreye bizzat gitmek isteği de o kadar artıyordu. İstanbul’daki rahatı ne kadar iyi olursa olsun; bu

 onun macera arayan eğilimini köreltmeye yetmemişti. , Osmanlı payitahtını terk ederek, Aorta Asya’ya yapmayı düşündüğü bir gezinin tasavvuru ile dolu olarak Macaristan’a döndü (1861). Muhabiri bulunduğu Budapeşte Bilimler Akademisi’nde Türkiye ile ilgili bir konferans verdi. Akademi Başkanı Kont Emil Dessewff’’ye gidip, orada Macar dilinin kökenleri üzerine bir saha araştırması yapmak istediğini belirtti……

… ..

… .. Vambery’ye asıl mânevi desteği Tahran’daki İngiliz temsilciliği sağlamıştır. Londra’nın İran Büyükelçisi Sir Charles Alison, ülkesinin yayılma sahalarından biri olan Orta Asya’da neler olup bittiği hakkında uzun

zamandır herhangi bir haber alamamıştır. Rusya’nın Türkistan’ı bütünüyle kendi nüfuz dairesine almasından kuşkulanmaktadır. İstihbarat toplamak amacıyla İntelligence Service’in Orta Asya’ya gönderdiği ili subayı; Conolly ve Stoddart, Buhara’da öldürmüşler. Bu nedenle Alison; kendisine derviş süsü veren Vambery’nin, Türkmenlerin ve Rusların şüphesini çekmeden Asya’nın içlerine nüfuz edebilme şansının olduğunu fark etmiş ve maceracı Macar delikanlısına; bu tehlikeli yolculuğu başarıyla tamamlayabildiği takdirde, İngiltere’de tüm kapıların kendisine açılabileceğini belirtmişti. 

… ..

Birinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesinden sonra Savaş Bakanı olan Lord Kitchener Şerif Hüseyin’e

Osmanlı İmparatorluğu’na karşı tavır alırsa onu destekleyeceğini bildirdi. Böylece, Arapların

bağımsızlıklarını kazanmaları yolunda İngiltere’den yardım görecekeleri açıkça belirtilmekteydi. Nitekim,

İngilizlerin Mısır Valisi Sir Henry McMahon, Şerif Hüseyin ile 1915 Temmuzunda yazışmaya başlayacak ve Şerif’e, Türklere karşı isyan bayrağını açması halinde

İngiltere’nin Filistin de dahil olmak üzere Osmanlı İmparatorluğu’nun tüm Arap vilayetlerinde halifeliğini

tanıyacağını vaad edecekti. Böylece Şerif Hüseyin 10 Haziran 1916’da Osmanlılara karşı ayaklanacaktı.

McMahon Arap Milliyetçileriyle anlaşmaya çalıştığı sıralarda İngiliz Başbakanı Lloyd George, Siyonistleri kendi saflarına kazanmak için bazı girişimlerde bulunmaktaydı. Weizmann ile görüşen Lloyd

George, Musevilerin İngiltere’ye maddi yardımları ve ve basındaki destekleri karşılığında hükümetin

savaştan sonra Siyonistlere Filistin’de yardımcı olacaklarını söyleyecekti. Nitekim, İngiltere hükümeti,

2 Kasım 1917’de ünlü ”Balfour Bildirisi“ni yayınladı. İngiliz Dışişleri Bakanı’nın Lord Rothschild’e hitaben yazdığı bu mektupta; “Mejestelerinin Hükümeti, Filistin’de Museviler için ulusal bir yurt kurulması görüşünü olumlu karşılamakta… ve

bu amacın gerçekleştirilmesini kolaylaştırmak için elindeki tüm imkanları kullanmaya hazır

bulunmaktadır” deniliyordu. Hüseyin McMahon Yazışmaları ve Balfour Bildirisi bir arada incelendiği zaman bir devletin (İngiltere) başka bir devletin (Osmanlı İmğparatorluğu) yönetiminde bulunan bir ülkeyi (Filistin) iki ayrı ulusa (Araplar vr Yahudiler) birden vaadettiği görülecektir.

Gerçek şudur ki; İngilizler Filistin’i ne Araplara nr de Musevilere kaptırmak istememekteydiler. Savaşın başlamasından kısa süre sonra

İngiltere, Rusya ve Fransa ile Osmalı İmparatorluğunu nasıl bölüşecekleri konusunda bir andlaşma imzalmıştı.

Tarihe “Sykes-Picot Andlaşması” olarak geçenbu Osmanlı İmparatorluğu’nu paylaşma tasarısına göre, İngiltere ve Fransa, Filistin’i aralarında bölüşüyorlardı. Beyrut, Sûr ve Sayda (Sidon) kentlerini içerecek şekilde Kuzey Filistin Fransaya bırakılırken,  Osmanlı Filistini’nin Yafa, Hayfa, TelAviv sahil şehirleri  de başta olmka üzere, tüm güney Filistin’in İngilizlerin hakimiyetine geçmesi öngörülüyordu. Nitekim, 1918 Eylülünde General

Allenby yönetimindeki müttefik kuvvetlerinin Osmanlıları Suriye ve Filistin’den çıkarmaları üzerine Sykes-Picot

Andlaşması bilfiil uygulanmıştı.

… ..

1905 Japon yenilgisinden sonra Orta Asya’da daha fazla genişleyemeyeceğini anlayan Rusya, bu tarihten dikkatini temel çıkarlarının olduğu Balkanlar ve Osmanlı İmparatorluğu’na çevirdi. Bu bölgede

Pan-İslavcı stratejisini izleyebilmesi için Avusturya-Macaristan, Almanya ve İtalya’dan oluşan Üçlü İttifak’a karşı bir blok meydana getirmeliydi. Bunun için bir yandan 1902’de Fransızlarla bir ittifak imzalayıp, diğer

yandan da Orta Asya’da İngiltere’ye yakınlaşmaya çalıştı. İngilizlerle anlaşabilmesi için Orta Asya’da iki devlet

arasındaki çatışma konularının çözüme bağlanması gerekiyordu. Nihayet, 1906 yılında başlayan İngiliz-Rus

müzakereleri 31 Ağustos 1907’de bir anlaşma ile sonuçlandı. Bu anlaşmaya göre , iki devlet Tibet, Afganistan ve İran’ı aralarında paylaşacaklardı. Yine 1907 andlaşlması ile İngiltere’nin

Hindistan’ı güvence altına almış olduğu görülüyor. Bu andlaşma Vambery’nin bütün çabalarını boşa çıkarmış

oluyordu.İngilizler, Türklerle değil de, Ruslar’la anlaşarak Profesörün bütün hayellerini yıkmışlardı. … .. 

… ..

Saraydaki Casusu & Mim Kemal Öke

“Gizli Belgelerle Abdülhamid Devri ve İngiliz Ajanı Yahudi Vambery”

İrfan Yayıncılık

İstanbul 1997